Yunanca adı, Agia Sofia’ olan Ayasofya’ nın, kelime anlamı ‘’Kutsal Bilgelik’’ dir. Hristiyan Ortodoksluk mezhebinde Tanrı’ nın sıfatlarındandır. Ayasofya’ nın artık resmi adı Ayasofya-i Kebir Camii’ dir. Yüzyıllar boyunca insanlık tarihinin çok önemli bir yapısı olarak günümüze kadar gelen Ayasofya, şimdiden sonra da gündemde kalmaya devam edecek gibi görünmektedir. Ayasofya’ nın önemini anlamak için tarihçesine inmek gerekmektedir.
MS117 yılında Roma İmparatorluğu en geniş sınırlarına ulaşmış idi. İmparatorluğun Avrupa’ da alamadığı kısımlar, o zamanlar ‘’barbar’’ olarak nitelendirilen kuzeydeki kavimler idi. Kıta Avrupa’ sında uzun yıllar Ren Nehri barbar kavimleri ile Roma İmparatorluğu arasında doğal bir sınır olmuştur. Avrupa’ nın önemli bir kısmı ile birlikte Sahra üstü Afrika, Anadolu, Kafkasya, Suriye, Irak, Filistin toprakları da Roma İmparatorluğu içerisinde idi.
MS 285 yılından sonra, imparator Diocletianus, toprakların çok büyümesi, her iki taraftan da imparatorluk sınırlarının büyük tehditler içermesi gibi nedenlerden dolayı, tarihte eşine zor rastlanacak bir karar ile ülkenin 2 ayrı imparator tarafından yönetilmesine karar verdi. Buna Tetrarşi Sistemi denmiştir. Diocletianus, o zamanki adı, Byzantium olan İstanbul’a yerleşerek ülkesinin doğusunu yönetmeye başladı. Kendisinin yakın dostu Maximianus ise Roma’ da kalarak ülkenin batısını yönetmeye başladı. Diocletianus ve Maximianus, bir uyum içerisinde imparatorluğu yönettiler. 30 yıl kadar sonra Tetrarşi Sistemi çöktü, Büyük Konstantin tek imparator olarak ülkenin tamamını yönetmeye başladı; Büyük Konstantin, Bytantium’ da kalmaya devam etti ve imparatorluğun merkezini de Byzatium’ a taşıdı. Diocletianus dönemi de dahil olmak üzere o zamana dek Roma’ nın resmi dini paganlık idi ve Hristiyan’ lara karşı baskı politikası izlenmekte idi. Büyük Konstantin, Hristiyanlığın giderek halk arasında yayılmasını gördü ve ülkenin bu konudaki politikasını değiştirdi. Konstantin hem Hristiyanlığa hem de çok tanrılı Roma inancı olan paganlığa saygı gösterdi. Byzantium’ a ‘’Nova Roma’’ yani ‘’Yeni Roma’’ adını verdi. Kendisinin ölümünden sonra insanlar şehre, Konstantinopolis adını verdiler . 395 yılında ilk bölünmeden 110 yıl sonra 1. Thedosius, imparatorluğu 2 oğlu arasında yeniden böldü. Batı Roma İmparatorluğu 476 yılına kadar hüküm sürdü ve Germen Krallığı tarafından yıkıldı. Doğu Roma İmparatorluğu ise 1453 yılında, Fatih Sultan Mehmet Han’ ın fethine kadar hüküm sürdü. Doğu Roma İmparatorluğu’ na ‘’Bizans’’ ismini esasen Batı Roma mirasına konan Germenler vermişlerdir ve ülkenin gerçek ismi ‘’Bizans’’ değil, ‘’Doğu Roma’’ dır. (Roma ve mirası için esasen ayrı bir yazı yazmayı düşünüyorum).
Ayasofya’ nın yapıldığı zamanlarda da doğu ile batı kilisesi arasında ihtilaflar yer almakta idi bu ihtilaflar 1054 yılında Roma ile Konstantinopolis kiliselerinin karşılıklı olarak birbirlerini afaroz etmesi ile zirveye çıkmıştır; ancak Ayasofya, doğu Hristiyanlığının merkezi olmuştur.
Ayasofya, tarihindeki en büyük darbeyi 1204 yılındaki 4. Haçlı Seferi (Latin İstilası) sırasında almıştır. Başlangıçta haçlı ordusu Mısır ve sonrasında Kudüs’ e gideceklerdi; ancak Venedikliler bu seferin hedefini Kudüs’ ten İstanbul’ a çevirdiler. Latinler tüm İstanbul’a yaptıkları gibi Ayasofya’yı da yağmaladılar ve o zamana kadar itina ile saklanan eşsiz Hristiyan kutsal emanetlerini batı kiliselerine götürmüşlerdir. İstila sonrasında kurulan Latin İmparatorluğu 1261 yılına kadar devam etmiştir. 1261 yılında istila sonrasında İznik’ te kurulmuş olan eski Bizans devletinin başındaki 8. Mihail tarafından İstanbul tekrar geri alınmıştır. 1261 yılında İstanbul, Latinlerden geri alındığında Ayasofya harap ve yıkılmak üzere idi ve tekrar restore edildi.
Latin istilası, Konstantinopolis halkı üzerinde çok derin izler bırakacaktı ve 200 yıl sonra gelecek olan Fatih Sultan Mehmet Han’ ın kuşatmasında halk Latin yardımlarını reddedecek, Grandük Notoras, halkın duygularına tercüman olarak "Şehirde Latin külahı görmektense Türk sarığını yeğlerim", diyecektir.
